Unnebelåhkoegïelelaakem
Orre, tjåanghkoe laake mij proposisjovnesne uvtedin: Från erkännande till egenmakt – regeringens strategi för de nationella minoriteterna, rïjhkebiejjeste 2009 jaepesne veeltin jïh faamosne eelki tsïengelen 1:s biejjien 2010. Dïhte nommem åadtjoeji: Laake nasjonelleunnebelåhkoe- jïh unnebelåhkoegïeli bïjre (SFS 2009:724) jïh sjïdti aerebi unnebelåhkoelaaki gaavhtan, reaktan bïjre saemiengïele, såevmiengïele jïh meängielem nuhtjedh. Tsïengelen voestes biejjeste 2019 lea laakem revideereme ihke reaktah jïh dïedth garrebe sjidtieh aalkoealmetjh saemide jïh unnebelåhkojde.
Unnebelåhkoelaaken sïejhme moenedimmieh jallh maadthvaarjelimmie lea naemhtie ahte laake abpe laantesne jïh gaajhkide nasjonelle unnebelåhkojde leah. Dah vïjhte nasjonelle unnebelåhkojde leah saemieh, tornedaelieh. Sveerjensåevmieh, judah jïh romh. Unnebelåhkoegïelide leah saemiengïele, meängiele, såevmiengïele, jiddische jïh romani chibe. Saemide aaj aktem sjïere sijjem goh aalkoealmetjh Sveerjesne utnieh.
Man gaavhtan saemiengïele, såevmiengïele jïh meängïele sjïere vaarjelimmiem unnebelåhkoelaakesne utnieh lea dan gaavhtan dah leah laantebiehkie- jallh unnbelåhkoegïelh histovriske jïh geografiske maadtoejgujmie Sveerjesne, jïh dah guaktah gïelide jiddische jïh romani chibe lægan territorielle ov-jearohke gïelh.
Maadthvaarjelimmiem nænnoste unnebelåhkoegïelen aalkoe paragraafine, mij naemhtie juktie:
• reeremeåajvaladtjh edtjieh bïevnedh dah nasjonelle unnebelåhkojde dej reaktaj bïjre jïh siebriedahki dïedte, naemhtie guktie laakesne (3 §) tjåådtje.
• siebriedahke sjïere dïedtem utnieh ihke vaarjelidh jïh evtiedidh dah nasjonelle unnebelåhkoegïelide (4 §, jïh aaj 8 § gïelelaake)
• siebriedahke edtjieh evtiedidh dah nasjonelle unnebelåhkoj nuepieh dej kultuvrem Sveerjesne utniehtidh jïh övtiedidh (4 §)
• maanaj övtiedimmiem akten kulturelle identiteeteste jïh nuhtjemem altese unnebelåhkoegïeleste edtjieh sjïere evtiedidh (4 §)
• reeremeåajvaladtjh edtjieh dah nasjonelle unnebelåhkojde nuepiem vedtedh gyhtjelasside tsevtsedh, mah dej bïjre leah jïh dan guhkiem guktie gåarede unnebelåhkoejgujmie gyhtjelassine digkiedidh. Reeremeåajvaladtje edtja öörnege digkiedimmiem utnedh jïh aaj maanaj jïh noeri nuepieh evtiedidh ihke meatan jïh ektieraerine årrodh (5 §).
• Reeremeåajvaladtjh edtjieh njoelkedassh jïh ulmieh dej unnebelåhkoebarkojde nænnoestidh (5 §).
Unnebelåhkoelaaken sisvege lea aaj moenedimmieh garrebe vaarjelimmien bïjre, mij lea naemhtie ahte:
• 17 § Reaktam aajne almetjasse såemies aejkien aarhskuvlem faaledh jïh aaj jeatjah pedagogihke hokse såevmiengïelesne, meängïelesne jallh saemiengïelesne regleeren 8 kap 12 a § och 25 kap. 5 a § skuvlelaakesne(2010:800).
Skuvlelaake 8 kap. Aarhskuvle nasjonelle unnebelåhkoegïeline.
12 a § Akte hïejmetjïelte mij reeremedajvesne edtja maanam faaledh gosse åelie vaajtele, sijjiem aarhskuvlesne gusnie abpe jallh vihkeles biehkie ööhpehtimmesne såevmiengïelesne, meängïelesne jïh aaj saemiengïelesne darjohten. Åelie mij aarhskuvlesijjien mietie altese maanese syökoe edtjieh gihtjedh jis vaajtele sijjem mij voestes biehkesne tjåådtje.
Skuvlelaake 25 kap. Jeatjah pedagogihke darjoe.
5a§ Akte tjïelte mij reeremedajvesne guktie laakesne nasjonelle unnebelåhkoealmetji bïjre jïh unnebelåhkoegïeli bïjre (2009:724) tjåådtje jïh jeatjah pedagogihke darjoem åtna mij 2 § jallh 5 § (2010:800) tjåådtje edtja tjohtjedh ihke maanam faaledh jis åelie vaajta, sijjiem gusnie abpe jallh vihkeles biehkie darjosne saemiengïelesne lea.
Jis tjïelte darjoem faala guktie 2 jallh 5§ tjåådtje edtja åeliem gihtjedh mij syökoe darjoen mietie jis sijjiem darjosne sæjhta mij saemiengïelesne lea.
Jis akte tjïelte mij reeremedajvesne gaahpode aarhskuvlem öörnie naemhtie guktie 3 § tjåådtje edtja tjïelte, jis almetjh dan mietie gihtjieh, tjohtjedh ihke abpe jallh vihkeles biehkie darjosne faaledh såevmiengïelesne, meängïelsene jïh saemiengïelesne.
• Akte tjïelte mij reeremedajvesne edtja dïsse faaledh mij bihkede nuepiem abpe jallh vihkeles biehkie hoksehtimmeste jïh såjhtoste voereshoksesne, barkijijstie mah såevmiengïele, meängïele jïh saemiengïele maehtieh (18 §).
• Ussjedidh båeriesalmetji daerpiesvoeti bïjre dej kulturelle identiteetem vaarjelidh (18 §).
• Bievnedh dïsse mij viehkien mietie syökoen, nuepien bïjre ihke saemien hoksehtimmie jïh såjhtoem åadtjodh (18c §).
• Aajne reaktam utnieh såevmiengïele, meängïele jïh saemiengïele njaalmeldh jïh tjaaleldh nuhtjedh, gaskesadtemem akten reeremeåajvaladtjine gusnie geografiske darjoedajve abpe jallh biehkie lea seamma goh unnebelåhkoegïelen reeremedajve. (8§)
• Reeremedajven ålkolen aajne reaktam utnieh såevmiengïelem, meängïelem jïh saemiengïelem nuhtjedh njaalmeldh jïh tjaaleldh gaskesadtemem reeremeåajvaladtji ieriejgujmie gåessie aajne lea paarhte jallh klahke paarhtese, jis ieriem maahta barkijijstie gïetedalledh mah unnebelåhkoegïelem maehtieh. (9§)
• Reeremeåajvaladtjh edtjieh barkedh ihke jaksoesvoetem barkijidie gååvnese mah maahtoem såevmiengïelesne, meängïelesne jïh aaj saemiengïelesne utnieh gusnie daerpies, aajne gaskesadtemem åajvaladtjigujmie. (§11)